Thị trường carbon (carbon market) là công cụ quan trọng giúp doanh nghiệp và quốc gia thực hiện mục tiêu giảm phát thải. Bài viết cung cấp định nghĩa, phân loại, lịch sử phát triển và lộ trình thị trường các-bon tại Việt Nam.

 

 

Khái niệm và hàng hóa trên thị trường carbon

Thị trường carbon (carbon market) là nơi diễn ra hoạt động mua bán quyền phát thải khí nhà kính (KNK), được quy đổi về đơn vị tấn CO₂ tương đương (tCO₂e). Trong thị trường này, có hai loại hàng hóa chính, bao gồm:

• Hạn ngạch phát thải: là khối lượng khí nhà kính mà cơ quan quản lý cho phép một cơ sở hoặc tổ chức được phát thải trong một thời gian nhất định. Nếu phát thải vượt quá hạn ngạch, doanh nghiệp bắt buộc phải mua thêm từ đơn vị khác hoặc bù trừ bằng tín chỉ các-bon, nếu không sẽ bị xử phạt.

• Tín chỉ carbon: đại diện cho lượng phát thải được hấp thụ, loại bỏ hoặc tránh phát thải nhờ một dự án hay hoạt động cụ thể, chẳng hạn trồng rừng, thu hồi khí để phát điện, phát triển năng lượng tái tạo hoặc các biện pháp tiết kiệm năng lượng.

Phân loại thị trường carbon

Thị trường các-bon vận hành dựa trên cung – cầu của hai loại hàng hóa kể trên và được chia thành hai hình thức:

• Thị trường bắt buộc (compliance market): được áp dụng với các cơ sở thuộc diện phải giảm phát thải theo quy định pháp luật. Trong đó, cơ quan quản lý phân bổ hạn ngạch phát thải cho từng doanh nghiệp và cho phép mua bán, trao đổi lượng hạn ngạch này. Nhờ vậy, tổng phát thải của toàn thị trường vẫn được giữ ổn định, trong khi doanh nghiệp có thêm sự linh hoạt về chi phí. Ở loại hình này, hàng hóa chủ yếu là hạn ngạch phát thải, đôi khi được phép sử dụng thêm một tỷ lệ nhỏ tín chỉ carbon.

• Thị trường tự nguyện (voluntary market): hoạt động dựa trên cam kết tự giác của doanh nghiệp. Đây là nơi các tổ chức, công ty chủ động mua tín chỉ carbon để bù trừ cho phần phát thải không thể loại bỏ hoàn toàn trong quá trình sản xuất kinh doanh. Ví dụ, một doanh nghiệp đặt mục tiêu Net Zero nhưng vẫn cần sử dụng nhiên liệu hóa thạch thì có thể mua tín chỉ để bù trừ. Hàng hóa chính ở thị trường này là tín chỉ carbon.

  

Quá trình hình thành và các thị trường lớn trên thế giới

Khái niệm thị trường các-bon hình thành từ Nghị định thư Kyoto năm 2005, khi các quốc gia phát triển như Liên minh châu Âu, Nhật Bản, Hoa Kỳ hay Canada cam kết giảm phát thải khí nhà kính. Để đạt mục tiêu, họ triển khai ba cơ chế linh hoạt: giao dịch phát thải quốc tế, đồng thực hiện và cơ chế phát triển sạch (CDM). Từ nền tảng đó, nhiều khu vực đã xây dựng thị trường trong nước. Tính đến nay, thế giới đã có gần 50 thị trường các-bon đang hoạt động ở nhiều quy mô khác nhau. nổi bật nhất là EU ETS của châu Âu, thị trường lâu đời và lớn nhất thế giới. Ngoài ra còn có UK ETS của Vương quốc Anh, K-ETS của Hàn Quốc, cơ chế Western Climate Initiative tại Bắc Mỹ, cùng các thị trường ở Canada và New Zealand. Song song, thị trường tự nguyện toàn cầu cũng phát triển nhanh chóng nhờ nhu cầu từ các tập đoàn đa quốc gia cam kết Net Zero và yêu cầu minh bạch chuỗi cung ứng.

Giá trị tín chỉ các-bon và lợi ích cho doanh nghiệp

► Cơ chế tạo tín chỉ carbon

Tín chỉ các-bon có thể được hình thành từ nhiều cơ chế. Ở cấp quốc tế, phổ biến nhất là CDM thuộc Nghị định thư Kyoto, JCM – cơ chế hợp tác song phương với Nhật Bản, và các tiêu chuẩn tự nguyện uy tín như Verified Carbon Standard (VCS), Gold Standard (GS) hay Global Carbon Council (GCC). Một số quốc gia cũng phát triển cơ chế riêng cho thị trường nội địa, chẳng hạn Trung Quốc với chứng chỉ C-CERs hoặc Thái Lan với cơ chế T-VERs.

► Giá tín chỉ carbon được xác định thế nào?

Giá trị của một tín chỉ các-bon không cố định mà phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Loại dự án tạo ra tín chỉ là yếu tố quan trọng, trong đó tín chỉ từ các dự án rừng thường có giá cao hơn so với tín chỉ từ năng lượng. Tiêu chuẩn chứng nhận cũng tạo sự khác biệt, ví dụ tín chỉ đạt chuẩn Gold Standard thường có giá cao hơn Verified Carbon Standard. Bên cạnh đó, thị trường giao dịch cũng ảnh hưởng đến mức giá: tín chỉ trên thị trường bắt buộc thường đắt hơn thị trường tự nguyện. Thực tế, năm 2023, giá tín chỉ trên thị trường tự nguyện dao động từ 2–15 USD/tCO₂e, trong khi giá hạn ngạch tại EU ETS có thời điểm vượt 80–90 EUR/tCO₂e.

► Lợi ích kinh tế cho doanh nghiệp

Thị trường các-bon mang lại lợi ích kép: vừa giúp kiểm soát phát thải, vừa tạo ra cơ hội kinh doanh. Với các doanh nghiệp phải giảm phát thải theo quy định, thị trường giúp họ linh hoạt lựa chọn giữa tự đầu tư biện pháp giảm phát thải chi phí thấp và mua hạn ngạch hay tín chỉ khi cần thiết. Với các doanh nghiệp chủ động đổi mới công nghệ xanh, thị trường mở ra cơ hội phát triển dự án tạo tín chỉ và bán lại để thu nguồn lợi tài chính. Như vậy, thị trường các-bon không chỉ là nghĩa vụ tuân thủ, mà còn có thể trở thành đòn bẩy kinh tế cho doanh nghiệp tiên phong.

Thị trường carbon tại Việt Nam

Ở Việt Nam, khung pháp lý cho thị trường carbon đã được xây dựng tương đối rõ ràng. Luật Bảo vệ môi trường 2020, Nghị định 06/2022/NĐ-CP và Quyết định 01/2022/QĐ-TTg đã đặt nền móng pháp lý cho việc hình thành và vận hành thị trường. Hiện nay, có hơn 1.900 cơ sở nằm trong danh mục phải thực hiện kiểm kê khí nhà kính. Từ năm 2023, các cơ sở này bắt đầu nộp báo cáo kiểm kê, dữ liệu sẽ được sử dụng làm cơ sở phân bổ hạn ngạch trong tương lai.

Theo lộ trình, Việt Nam sẽ thí điểm sàn giao dịch tín chỉ carbon trong nước vào năm 2025 và vận hành chính thức vào năm 2029. Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng Bộ Tài chính đang phối hợp nghiên cứu, xây dựng cơ chế và hạ tầng để đảm bảo thị trường hoạt động minh bạch, hiệu quả và phù hợp với điều kiện trong nước.

Đây là bước đi quan trọng để Việt Nam vừa đáp ứng cam kết quốc tế, vừa mở ra cơ hội cạnh tranh xanh cho doanh nghiệp.

 ► AHP GROUP - Tiết kiệm năng lượng, kiến tạo tương lai xanh!